اسید سیتریک یکی از پرمصرف‌ترین اسیدهای آلی جهان است؛ اسیدی سه‌عاملی با فرمول C₆H₈O₇ که هم در چرخه متابولیسم سلول‌های زنده نقش دارد و هم به‌عنوان افزودنی در هزاران فرمول صنعتی، غذایی و دارویی استفاده می‌شود؛ اما همۀ «اسید سیتریک‌های موجود در بازار» یکسان نیستند، بلکه بسته به خلوص، میزان رطوبت بلور، روش پالایش و استاندارد کنترل کیفیت، گریدهای متعددی در بازار عرضه می‌شود که هرکدام برای گروه خاصی از صنایع طراحی شده‌اند. شناخت تفاوت این گریدهای اسید سیتریک برای کارشناسان خرید حیاتی است؛ چون انتخاب نادرست می‌تواند به رسوب محصول، آلودگی میکروبی یا حتی بازگشت محصول از بازار منجر شود. اکنون در ادامه انواع گرید اسید سیتریک، ویژگی‌ها و نکات انتخاب آن‌ها را مرور می‌کنیم تا تصمیم‌گیری فنی و اقتصادی برای شما عزیزان ساده‌تر شود. با ما همراه باشید.
اهمیت شناخت گریدهای اسید سیتریک
شناخت دقیق گریدهای اسید سیتریک برای تولیدکنندگان مختلف اهمیت حیاتی دارد. به‌عنوان‌مثال، یک کارخانه نوشابه‌سازی به اسیدی نیاز دارد که طعم بسیار شفاف ایجاد کند، میزان فلزات سنگین آن ناچیز باشد و اندازه ذرات به‌گونه‌ای باشد که به‌سرعت در شربت حل شود؛ درحالی‌که یک تولیدکننده شوینده معمولاً تمرکز بیشتری بر قدرت کلاته‌کنندگی و قیمت پایین‌تر دارد. استانداردهای میکروبی، فلزات سنگین مجاز، مش‌بندی ذرات و حتی نوع بستهبندی می‌تواند در گریدهای مختلف متفاوت باشد؛ ازاین‌رو سازمان‌های بین‌المللی مانند USP، EP و FCC هرکدام تعریف‌های خاص خود را برای گریدها دارند. آشنایی با این تفاوت‌ها به واحد تولید کمک می‌کند تا ریسک آلودگی یا نبود انطباق با استانداردها را کاهش بدهد و از هزینه‌های اضافی برای تصفیه یا بازیابی محصول جلوگیری کند.
اسید سیتریک چیست و چه گریدهایی دارد؟
اسید سیتریک به دو شکل بلوری عرضه می‌شود: آنهیدروس (خشک) و مونوهیدرات (آبدار). اگر بلورسازی از محلول داغ انجام شود، مولکول بدون آب متبلور می‌شود؛ اما بلورسازی در دمای زیر ۳۶ درجه سانتی‌گراد یک مولکول آب را در شبکه بلوری به دام می‌اندازد؛ اما در محور «گریدهای اسید سیتریک»، طبق گفته وب‌سایت elchemy.com، چهار دسته تجاری رایج است:
- گرید غذایی (Food/Preservative Grade)؛
- گرید دارویی (Pharma یا USP/BP/EP Grade)؛
- گرید صنعتی یا تکنیکال (Industrial/Technical Grade)؛
- گرید آزمایشگاهی (Reagent/Lab Grade): مصرف محدود پژوهشی، خارج از بحث این مقاله.
گریدهای اسید سیتریک علاوه‌بر تعیین شکل هیدراتاسیون، حداقل خلوص، سقف فلزات سنگین، آلودگی میکروبی و نوع بستهبندی را مشخص می‌کنند.
اسید سیتریک گرید غذایی
اسید سیتریک گرید غذایی (مشهور به E330) باید معیارهای FCC و Codex Alimentarius را تأمین کند؛ از جمله حداقل خلوص ۹۹٫۵ درصد، حداکثر ۰٫۰۵ درصد خاکستر سولفاته و فلزات سنگین حداکثر ۵ ppm. تولیدکنندگان معتبر اروپایی و چینی مانند TTCA، RZBC و Ensign معمولاً آرسنیک و جیوه را زیر ۰٫۵ ppm نگه می‌دارند تا استانداردهای ایمنی را تضمین کنند. بستهبندی این گرید معمولاً در کیسه‌های چندلایه ۲۵ کیلوگرمی با لاینر پلی‌اتیلن انجام می‌شود، دقیقاً همان نوع بستهبندی که رز تجارت عرضه می‌کند.
برای نوشیدنی‌های شفاف، آنهیدروس با مش ۳۰–۱۰۰ ترجیح دارد و در پودرهای فوری مش ۸–۴۰ به‌صورت مونوهیدرات کاربرد بهینه‌ای فراهم می‌کند. کاربردهای اصلی شامل نوشابه‌های گازدار، آب‌میوه‌ها، ژله، مربا، لبنیات اسیدی، محصولات پروتئینی مانند گوشت‌های فراوری‌شده و انواع اسنک می‌شود. توان بافری قابل‌توجه اسید سیتریک در حدود پی‌اچ ۳٫۵ به تولیدکننده این امکان را می‌دهد که با حداقل دوز ۰٫۱–۰٫۲۵ درصد، پایداری میکروبی را تأمین کند و درعین‌حال از طعم تمیز و بدون تلخی بهره‌مند شود.
اسید سیتریک گرید دارویی
در بین انواع گریدهای اسید سیتریک، گرید دارویی این اسید طبق گفته وب‌سایت sigmaaldrich.com، باید علاوه‌بر تطابق با استانداردهای غذایی، آزمونهای اختصاصی USP (یا BP/EP) را نیز بگذراند. از جمله این آزمون‌ها میتوان به اندازه‌گیری اندوتوکسین باکتریایی (کمتر از 0.5 IU به‌ازای هر میلی‌گرم)، محدودیت فلزات سنگین در سطح حداکثر 2 ppm، میزان سرب کمتر از 0.5 ppm و آلومینیوم کمتر از 0.2 ppm اشاره کرد. برای کاربردهای تزریقی و همودیالیز، الزام به آزمون ذرات نامحلول و تضمین استریل‌بودن ماده نیز جزء شرایط ضروری است.
بیشترین مصرف این گرید در تهیه محلول‌های تزریقی سیترات سدیم، فرمولاسیون آنتی‌کوآگولانت‌ها در بانک‌های خون، تولید قرص‌های جوشان، پودرهای ORS و شربت‌های کودکان مشاهده می‌شود. در این مصارف، فرم خشک اسید سیتریک به‌دلیل طعم ملایم‌تر و قابلیت حل سریع در آب مقطر ترجیح داده می‌شود. علاوه‌براین، اندازه ذرات ظریف در محدوده مش ۵۰–۱۲۰ اهمیت دارد تا هنگام انحلال در محلول‌های تزریقی یا خوراکی، هیچ ذره نامحلول یا رسوبی باقی نماند.
بستهبندی این گرید معمولاً در بشکه‌های فیبری روکش‌دار به وزن ۲۵ کیلوگرم انجام می‌شود که داخل آن، کیسه داخلی دو لایه و بسته سیلیکاژل قرار دارد. این روش بستهبندی ضمن حفظ کیفیت محصول در برابر رطوبت و آلودگی به کاهش ریسک تولید اندوتوکسین و تضمین استریل‌بودن کمک می‌کند.
اسید سیتریک گرید صنعتی
گرید صنعتی اسید سیتریک عموماً با خلوص حدود ۹۶–۹۷ درصد عرضه می‌شود و برخلاف گریدهای غذایی و دارویی، تحت آزمونهای میکروبی یا اندوتوکسین بررسی نمی‌شود. در این گرید، رنگ محلول اهمیتی نداشته و میزان فلزات سنگین تا ۲۰ ppm قابل‌قبول است؛ همین کاهش کنترل کیفیت باعث می‌شود قیمت گرید صنعتی حدود ۱۵–۲۰ درصد زیر قیمت Food Grade قرار بگیرد. کاربردهای اصلی این نوع اسید سیتریک در تهیه شوینده‌های پودری و مایعات رسوب‌بر، بویلر کلینر، شوینده‌های فلزات و دی‌اسکیلرهای خانگی است که در آن‌ها نیازی به خلوص بالای غذایی یا دارویی نیست.
بستهبندی گریدهای اسید سیتریک صنعتی معمولاً در فلکسی‌بگ‌های ۵۰۰ کیلوگرمی یا جامبوبگ انجام می‌شود تا برای مصرف در مقیاس بزرگ به‌صرفه باشد. توصیه می‌شود این گرید هیچ‌گاه در تماس مستقیم با مواد غذایی یا دارویی قرار نگیرد و صرفاً به‌عنوان ماده کمکی در فرایندهای شیمیایی و پاک‌کننده‌های صنعتی استفاده شود.
مقایسه اجمالی گریدهای اسید سیتریک
جدول زیر، انواع گریدهای اسید سیتریک را با هم مقایسه می‌کند:
|
شاخص |
Food Grade | Pharma Grade |
Industrial Grade |
|
خلوص |
99.5–100.5 | 99.8–100.5 | 96–97 |
| اندوتوکسین (IU mg⁻¹) | ≤0.5 | <0.5 (الزامی) |
تست نمی‌شود |
|
فلزات سنگین (ppm) |
≤5 | ≤2 | ≤20 |
| بستهبندی متداول | کیسه 25 کیلوگرم چند لایه | بشکه فیبری استریل 25 کیلوگرم |
جامبوبگ 500 کیلوگرم |
|
کاربرد شاخص |
نوشیدنی، کنسرو، لبنیات | تزریقات، ORS، بانک خون | شوینده، دی‌اسکیلر، تصفیه فلز |
| قیمت جهانی (مارس 2025، دلار بر هر تن) | 580–800 | 700–920 |
450–520 |
نکات مهم برای خریداران هنگام انتخاب گرید
انتخاب گرید مناسب اسید سیتریک پیش‌از هر چیز مستلزم درک دقیق از کاربرد نهایی محصول است. اگر قرار است اسید سیتریک مستقیماً در تماس با مواد غذایی یا دارویی قرار بگیرد، صرفه‌جویی با خرید گرید صنعتی می‌تواند به هزینه‌های جبران‌ناپذیری مانند برگشت کالا و مسئولیت‌های حقوقی منجر شود؛ بنابراین در این موارد تنها گریدهای اسید سیتریک غذایی یا دارویی مجاز به کارگیری است. ازسوی‌دیگر، کنترل سطح یون‌های فلزی به‌ویژه در صنایع تولید نوشیدنی‌های شفاف اهمیت حیاتی دارد؛ برای مثال لازم است در گواهی آنالیز (COA) مقدار آهن کمتر از ۰.۵ ppm باشد؛ چراکه مقادیر بالاتر از این حد می‌تواند باعث ایجاد کدورت یا رسوب ناخواسته شود.
عامل دیگری که اغلب در فرایندهای دوزینگ خودکار کمتر به چشم می‌آید، اندازه ذرات اسید سیتریک است. سیستم‌های دوزینگ اتوماتیک نیاز دارند که پودر اسید سیتریک دارای مش ۳۰–۱۰۰ باشد تا بدون «جامپ» یا پرش ناگهانی در وزن‌دهی، دوز دقیق دریافت شود. در مقابل، برای محصولاتی مانند ژله‌های پودری، مش‌های درشت‌تر ممکن است حس طعم «کریستالی» بیشتری به مصرف‌کننده انتقال بدهند و بسته به استراتژی طعمی، مطلوب تلقی شوند.
شرایط انبارش نیز به‌غایت مهم است؛ زیرا گرید مونوهیدرات به‌علت جذب رطوبت در محیط‌های مرطوب به‌آسانی آب جذب می‌کند و به فرم آنهیدروس تبدیل می‌شود. به‌همین‌دلیل، کیسه‌های محتوی اسید سیتریک بازشده باید حتماً درون ظرف دربسته یا کیسه‌های ضدرطوبت نگهداری شوند تا از تغییر ساختار ذرات و افت کیفیت جلوگیری شود.
در نهایت، برند و مبدأ تولید نیز بر انتخاب خریدار تأثیرگذار هستند. تولیدکنندگانی که دارای گواهی‌های بین‌المللی مانند FSSC 22000 و استانداردهای حلال یا کوشر باشند، فرایند ورود به بازارهای خاورمیانه و اروپا را برای واحدهای تولیدی ساده‌تر می‌کنند. این گواهی‌ها نه‌تنها تضمین‌‌کننده رعایت امنیت غذایی در زنجیره تأمین هستند، بلکه تأیید رسمی برای مطابقت محصول با ضوابط و مقررات منطقه‌های مختلف محسوب می‌شوند.
خرید انواع اسید سیتریک از رز تجارت
شرکت رز تجارت سمیر به‌عنوان واردکننده و تأمین‌کننده انواع اسید سیتریک خوراکی و صنعتی (خشک و آبدار) با برند اینساین در انبار تهران موجودی خود را بصورت مستقیم و بدون واسطه عرضه می‌کند. برای ثبت سفارش و دریافت اطلاعات دقیق آنالیز محصول یا استعلام قیمت به‌روز، کافی است با کارشناسان فروش شرکت تماس بگیرید. شماره‌های ٠٢١٦٦١٢٤١٢١ و ٠٢١٦٦٩٣١٣٩٤ آماده پاسخگویی به نیازهای شما هستند. همچنین، شما میتوانید برای خرید هر نوع ماده شیمیایی برای مصارف غذایی، مثل خرید آسپارتام به رز تجارت اعتماد کنید.
سخن پایانی
اسید سیتریک یک ماده واحد با کاربردهای بی‌شمار است؛ اما فقط با انتخاب درست گریدهای اسید سیتریک میتوانید حداکثر ارزش و حداقل ریسک را برای خط تولید خود به‌همراه آورید. گرید غذایی برای همه محصولات خوراکی کافی نیست؛ فرمولاسیون تزریقی، استاندارد دارویی می‌طلبد و استفاده از گرید صنعتی صرفاً باید به پاک‌کننده‌ها و مصارف غیرخوراکی محدود شود.
سؤالات متداول
- آیا میتوان در محصول مکمل ورزشی پودر، گرید صنعتی را پساز فیلترکردن استفاده کرد؟
خیر. حتی با فیلتر، فلزات سنگین و آلایندههای میکروبی گرید صنعتی ممکن است از حد مجاز عبور کند و ریسک سلامتی و رد محموله در سازمان غذا و دارو را بهدنبال دارد.
- تفاوت قیمت میان Food و Pharma در بازار ایران چقدر است؟
بهطور متوسط گرید دارویی ۱۰–۱۵ درصد گرانتر از غذایی است؛ زیرا آزمونهای اضافی و بستهبندی استریل هزینه بیشتری دارد.
- درصورتیکه تنها گرید آنهیدروس موجود باشد؛ ولی فرمول ما نیاز به مونوهیدرات دارد، چه باید کرد؟
میتوانید مقدار محاسبهشدۀ آب بلوری (حدود هشت درصد وزن) را به فاز مایع فرمول اضافه کنید و آنهیدروس را جایگزین کنید؛ اما حتماً آزمون پایداری انجام بدهید تا تغییر فعالیت آب به کیفیت محصول آسیب نزند.