کدهای بین‌المللی مواد شیمیایی | استانداردسازی جهانی

در دنیای تجارت و صنعت، هر مادۀ شیمیایی ممکن است نام‌های علمی، تجاری یا محلی متعددی داشته باشد؛ این تنوع اسامی گاهی باعث سردرگمی در سفارش، حمل‌ونقل و نگهداری می‌شود. به‌همین‌دلیل سازمان‌ها و مراجع بین‌المللی، سیستم‌هایی از کدهای یکتا را برای شناسایی و طبقه‌بندی مواد شیمیایی تعریف کرده‌اند. این کدها از قبیل CAS، UN، HS و GHS، امکان ارجاع دقیق به هر ترکیب را فراهم می‌کنند و بی‌تردید در تسهیل تجارت جهانی، ارتقای ایمنی و هماهنگی مقررات نقش کلیدی دارند. در ادامه با مهم‌ترین کدهای بین‌المللی مواد شیمیایی، کاربرد هر یک و علت استفاده از انواع طبقه‌بندی بین‌المللی مواد شیمیایی آشنا می‌شوید. با ما همراه باشید.

 

 

علل استفاده از کدهای شناسایی مواد شیمیایی

در صنایع شیمیایی، استفاده از کدهای بین‌المللی مواد شیمیایی استاندارد دلایل متعددی دارد. طبق گفته‌های محققان در مقاله‌ای که در ژورنال Cheminformatics چاپ شده است، نخست آنکه هر شناسۀ شیمیایی باید یکتا باشد تا یک ماده را دقیقاً از سایر مواد متمایز کند. بسیاری از مواد نام‌های مترادف یا فرمول‌های مشابه دارند و اگر از کدهای واحد استفاده نشود، امکان خطا در سفارش‌گذاری یا استفادۀ ناصحیح افزایش می‌یابد. دوم اینکه این کدها ارتباطات علمی و تجاری را تسهیل می‌کنند؛ محققان، تأمین‌کنندگان و خریداران در هر کجای دنیا می‌توانند به کمک یک کد مشترک (مثلاً شماره CAS یا کد گمرکی) دقیقاً متوجه شوند منظور کدام ماده است. همچنین کدهای بین‌المللی به مقررات ایمنی و حمل‌ونقل گره خورده‌اند. برای نمونه، شماره‌های UN و سیستم GHS تضمین می‌کنند که برچسب‌گذاری و طبقه‌بندی خطر مواد در همه‌جا یکسان و قابل‌فهم است.

این یکپارچگی نه‌تنها از بروز حوادث جلوگیری می‌کند بلکه هزینه‌های انطباق با مقررات مختلف را کاهش می‌دهد و تجارت مواد شیمیایی را آسان‌تر و ایمن‌تر می‌سازد. در مجموع، کدهای شناسایی در طبقه‌بندی بین‌المللی مواد شیمیایی ابزاری مهم برای مقایسه و تشخیص بدون ابهام مواد در کاربردهای مختلف از طراحی مواد جدید گرفته تا موضوعات حقوقی و نظارتی، هستند.

نکته: موقع سفارش یا طبقه‌بندی (گمرک، حمل‌ونقل، ایمنی) حتماً باید کد (به‌ویژه CAS) و گرید مواد شیمیایی را معین کنید تا اطمینان حاصل شود همان ترکیب با همان سطح خلوص و خواص موردنیاز شما ارسال یا طبقه‌بندی می‌شود.

عدد NA

عدد NA (North America) یک شماره چهاررقمی در بازه ۸۰۰۰–۹۲۷۹ است که برای مواد خطرناک حمل‌شونده در آمریکا و کانادا به کار می‌رود. اگر ماده‌ای هنوز شماره UN نداشته باشد از NA استفاده می‌شود تا در صورت بروز حادثه، رانندگان یا تیم‌های امدادی به‌سرعت نوع خطر را تشخیص بدهند و اقدامات اضطراری مناسب را انجام بدهند.

عدد CAS

شماره CAS (Chemical Abstracts Service) یک شناسۀ یکتای عددی است که هیچ مفهوم شیمیایی در خود ندارد و صرفاً به‌عنوان «شناسنامه» هر ترکیب در کدگذاری جهانی مواد شیمیایی عمل می‌کند. بیش‌از ۹۰ میلیون ماده با کد CAS در پایگاه داده‌های علمی و صنعتی ثبت شده‌اند و در SDSها، پایگاه‌هایی نظیر PubChem و سفارش‌های تجاری کاربرد دارد. جدول زیر چند مادۀ رایج و شماره CAS مربوط به آن‌ها را نشان می‌دهد:

نام ماده شیمیایی	شماره CAS
هیدروکسید پتاسیم (KOH)	1310-58-3
کربنات پتاسیم (K₂CO₃)	584-08-7
بوتیل گلایکول (۲-بوتوکسی‌اتانول)	111-76-2
ایزوپروپیل الکل (۲-پروپانول)	67-63-0
هیدروکسید سدیم (سود سوزآور)	1310-73-2
اتیلن گلایکول	107-21-1
گلیسیرین (گلیسرول)	56-81-5

 

برای مثال با اعلام CAS، یک خریدار در سفارش بوتیل گلایکول از هر نوع نام تجاری، دقیقاً همان ترکیب ۲-بوتوکسی‌اتانول را دریافت می‌کند.

عدد UN

شماره UN چهاررقمی در کدهای بین‌المللی مواد شیمیایی، توسط کمیته تخصصی سازمان ملل تعریف می‌شود و مخصوص مواد خطرناک در حمل‌ونقل بین‌المللی است. هر ماده یا محموله‌ای که تحت مقررات «کالای خطرناک» قرار بگیرد یک شماره منحصربه‌فرد (مانند UN1090 برای استون یا UN1789 برای اسید هیدروکلریک) دریافت می‌کند. این شماره در کتاب نارنجی UN فهرست شده است و روی بسته‌بندی یا تانکر درج می‌شود تا تیم‌های اضطراری به‌سرعت بدانند با چه ماده‌ای روبه‌رو هستند.

عدد IUPAC

IUPAC مرجع نام‌گذاری سیستماتیک و طبقه‌بندی بین‌المللی مواد شیمیایی است. نام IUPAC ترکیب‌ها بر پایه ساختار مولکولی آن‌ها (مانند ۲-پروپانول که برای خرید الکل ایزوپروپیل استفاده می‌شود) یکتا و دقیق است. علاوه‌بر نام‌های منظم، IUPAC شناسه‌ای متنی به نام InChI را معرفی کرده است که کد IUPAC قابل‌پردازش برای تبادل دیجیتال اطلاعات ساختاری مواد به شمار می‌آید.

عدد RTECS

 Registry of Toxic Effects of Chemical Substances در کدهای بین‌المللی مواد شیمیایی، سامانه‌ای است که بر جنبه‌های سم‌شناسی تمرکز دارد. هر مادۀ سمی یک کد RTECS (مثل AH4025000 برای بنزن) می‌گیرد تا اطلاعات LD50، LC50، سرطان‌زایی و دیگر اثرات سمی آن در منابع ایمنی شغلی قابل‌پیگیری باشد. این شناسه در SDSها و مراجع حرفه‌ای حفاظت شغلی به کار می‌رود.

عدد NFPA

استاندارد NFPA 704 با لوزی چهاررنگ، میزان خطر سلامتی (آبی)، اشتعال‌پذیری (قرمز)، واکنش‌پذیری (زرد) و خطرات ویژه (سفید) را با اعدادی از ۰ تا ۴ نمایش می‌دهد. این علامت به‌سرعت اولویت اقدامات ایمنی را به آتش‌نشانان و پرسنل اضطراری نشان می‌دهد و عمدتاً در آمریکای شمالی اما در بسیاری کشورها پذیرفته شده است.

کد HS

سیستم هماهنگ (HS) کد شش تا ده رقمی است که توسط سازمان جهانی گمرک (WCO) برای طبقه‌بندی بین‌المللی مواد شیمیایی در طبقه‌بندی کلی همه کالاهای قابل‌تجارت تعریف شده است. مواد آلی شیمیایی در فصل ۲۹ در HS Code طبقه‌بندی می‌شوند و هر محصول مانند «اتیل الکل غیرصنعتی» کد مخصوص خود (مثلاً 220710) را دارد. HS بیشتر نقش تعرفه‌ای و آماری دارد و در اسناد گمرکی قید می‌شود.

کد GHS

 Globally Harmonized Systemیک سیستم طبقه‌بندی بین‌المللی مواد شیمیایی و برچسب‌گذاری خطرات فیزیکی، انسانی و محیطی است. طبق گفته وب‌سایت ccohs.ca در سیستم GHS، هر ماده براساس انواع مخاطرات (فیزیکی، سلامت انسانی و محیطی) در کلاس‌ها و دسته‌بندی‌های استاندارد قرار می‌گیرد و متناسب با آن عناصر ارتباط خطر تعیین می‌شوند.

عناصر ارتباطی شامل جملات اخطار (Hazard Statements) که با کد H مشخص می‌شوند، جملات ایمنی (Precautionary Statements) با کد P، کلمات هشدار (مانند خطر یا احتیاط) و نمادهای هشدار دهنده تصویری هستند. به‌عنوان‌مثال، کدهای بین‌المللی مواد شیمیایی H225 به‌‌معنای «مایع و بخارات به‌شدت قابل‌اشتعال» است یا کد H302 یعنی «در صورت بلعیده‌شدن مضر است». این عبارات همراه با پیکتوگرام‌های استاندارد GHS (مثلاً نماد شعله برای مواد قابل‌اشتعال) بر روی برچسب محصول درج می‌شوند تا در هر کشوری کاربر به‌راحتی خطرات ماده را درک کند.

سیستم GHS علاوه‌بر برچسب، فرمت و محتوای یکپارچه‌ای برای برگه‌های ایمنی (SDS) تعیین کرده است. بسیاری از کشورها (از جمله ایران با تطبیق در استاندارد ملی) GHS را در قوانین خود پیاده‌سازی کرده‌اند تا واردکنندگان و تولیدکنندگان ملزم باشند مواد شیمیایی را با کدها و برچسب‌های یکدست جهانی عرضه کنند. GHS مکمل سیستم حمل‌ونقل UN است و با وجود آنکه به‌صورت توصیه‌نامه غیرالزام‌آور شروع شد، امروز بخش جدایی‌ناپذیری از مقررات ایمنی شیمیایی در سطح دنیا است.

تفاوت بین HS Code و UN Number چیست؟

در طبقه‌بندی بین‌المللی مواد شیمیایی، تفاوت بین کد HS و عدد UN عبارت‌اند از:

• HS Code طبقه‌بندی گمرکی برای همه کالاها است و حتی مواد بدون خطر را شامل می‌شود.
• UN Number فقط برای مواد خطرناک در حمل‌ونقل بین‌المللی به کار می‌رود.
• HS برای تسهیل تجارت و آمارگیری است؛ اما UN برای تضمین ایمنی حمل و واکنش اضطراری طراحی شده است.

تفاوت بین CAS و HS Code چیست؟

کدهای بین‌المللی مواد شیمیایی CAS و HS هم تفاوت‌های زیر را دارند:

• شماره CAS شناسنامۀ علمی و یکتای هر ماده در سطح مولکولی است؛ به‌طوری‌که ایزومرها نیز کدهای متمایز دارند.
• کد HS طبقه‌بندی کلی تجاری براساس ماهیت و کاربرد است و گاهی چند ماده متفاوت را تحت یک رده قرار می‌دهد.
• CAS برای تضمین سفارش صحیح و دقیق و HS برای امور گمرکی و تعرفه‌ای استفاده می‌شود.

کدهای شناسایی خطرات یا اقدامات اضطراری

در مورد کدهای خطر در طبقه‌بندی بین‌المللی مواد شیمیایی باید بگوییم که:

• Hazchem Codes (Emergency Action Codes): ترکیبی از عدد و حروف (مثلاً 2WE) که روی تانکرها و مخازن درج می‌شود تا روش اطفاء (2 = AFFF یا آب‌پودرپاش)، واکنش با آب (W = بی‌خطر) و نیاز به تخلیه (E) را مشخص کند.
• Kemler Codes (شماره خطر ADR): عدد دو یا سه رقمی نمایش‌گر دسته خطر در اروپا؛ مثلاً 33 برای مایعات بسیار قابل‌اشتعال (تشدید خطر ۳+۳).
• R/S Codes (Risk/Safety): کدهای قدیمی اروپایی پیش‌از GHS؛ R برای ریسک (R11: بسیار قابل‌اشتعال) و S برای اقدامات ایمنی (S36: دستکش محافظ).
• ERG Codes (Emergency Response Guidebook): در آمریکای شمالی، عدد سه رقمی در کتابچه ERG برای هر یونیت خطر (مثلاً 127 برای مایعات قابل‌اشتعال معمولی) راهنمای اولیه واکنش اضطراری را نشان می‌دهد.

خرید مواد اولیه شیمیایی صنایع مختلف از رز تجارت

شرکت رز تجارت سمیر به‌عنوان یک تأمین‌کننده معتبر، سال‌ها است که انواع مواد اولیه شیمیایی موردنیاز صنایع را با کیفیت بالا و در سریع‌ترین زمان در اختیار تولیدکنندگان داخلی قرار می‌دهد. این شرکت با تکیه بر تیم مجرب و پویای خود توانسته است در تأمین موادی همچون حلال‌ها، اسیدها، بازها، نمک‌های صنعتی و افزودنی‌های ویژه برای صنایع شوینده، رنگ و رزین، کشاورزی، دارویی و ساختمان نامی قابل‌اعتماد بسازد. رز تجارت سمیر ضمن انجام مشاوره فنی در انتخاب مواد مناسب با صدور برگه‌های ایمنی (SDS) دو زبانه و پایش کیفی مستمر محصولات وارداتی، خیال کارشناسان خرید را از بابت اصالت و ثبات کیفیت مواد آسوده می‌کند.

سخن پایانی

کدهای بین‌المللی مواد شیمیایی (CAS، UN/NA، IUPAC/InChI، RTECS، NFPA، HS، GHS و موارد اضطراری) هر یک از منظری منحصربه‌فرد، شناسایی، ایمنی و تجارت مواد را تسهیل می‌کنند. این سیستم‌های طبقه‌بندی بین‌المللی مواد شیمیایی با هم رقیب نیستند بلکه مکمل هستند و کارشناس خرید، حمل‌ونقل‌کننده و تیم ایمنی باید بسته به نیاز از کد مناسب استفاده کند تا از مرحله سفارش تا مصرف و دفع، همه مراحل با دقت و مطابق استانداردهای جهانی پیش بروند.

سؤالات متداول

• InChI و InChIKey چه تفاوتی دارند؟

InChI یک رشته متنی طولانی است که ساختار مولکولی را توصیف می‌کند، درحالی‌که InChIKey نسخه فشرده و ۲۷ حرفی از آن است که برای جست‌وجوی سریع در پایگاه‌های داده، مناسب‌تر است.

• چگونه به کد NFPA یک ماده دسترسی پیدا کنیم؟

معمولاً در برچسب‌های ایمنی (SDS) یا کتابچه NFPA 704 اطلاعات مربوط به لوزی خطر آن ماده درج می‌شود؛ همچنین پایگاه‌هایی مانند NFPA.org امکان جست‌وجوی آنلاین براساس شماره CAS یا نام ماده را فراهم می‌کنند.